فلات ایران

فلات ایران سرزمین مرتفعی است در همسایگی مناطق کم ارتفاع غرب، شمال و جنوب آسیا.

فلات ایران یا ایران زمین ^{[نیازمند منبع]} نام یک منطقهٔ گسترده جغرافیایی و زمین شناختی در قارهٔ آسیا (اورآسیای مرکزی) در نیمکره شمالی است. این فلات در آسیای جنوبی، آسیای جنوب غربی و قفقاز گسترده شده است و از سرزمین‌های کم ارتفاع مجاور خود قابل تمایز است. فلات ایران تقسیمی جغرافیایی بر پایه وجوه تاریخی است. این منطقه، زیستگاه اقوام ایرانی و محدودهٔ اصلی کشور ایران در دوره‌های مختلف تاریخی بوده است.

بلندترین قله فلات ایران تیریچ میر با بلندی ۷۶۹۰ متر در پاکستان است. فلات ایران جزء مهم‌ترین فلات‌های آسیائی-اروپائی است؛ از آن جا که رشته کوه‌های آن مرزهای سیاسی دوران معاصر را شکل داده‌اند و نیز رشته کوه البرز در آن جای گرفته است.

این فلات علاوه بر ایران کنونی شامل قسمت‌هایی دیگر نیز بود که بر اثر بروز برخی وقایع ناگوار تاریخی از آن جدا شد. مانند افغانستان در مشرق و بلوچستان در جنوب‌شرقی و قسمتی از ماوراءالنهر در شمال شرقی و قفقاز در شمال غربی این سرزمین، امروز در تمام این نواحی مردم به زبان ادبی فارسی حرف می‌زنند، تنها در بلوچستان و افغانستان و بخشی از قفقاز و ترکستان غربی لهجه‌های دیگر فارسی رواج دارد. دامنه این سرزمین وسیع از سلسله جبال زاگرس در شمال‌غربی تا رشته جبال سلیمان در مشرق امتداد دارد و از شمال به قفقاز و دریای مازندران و تمام امتداد آمودریا تا سرچشمه آن رودخانه و از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان محدود می‌شود و به این ترتیب بین دره‌های حاصلخیز فرات و دجله از یک طرف و از سوی دیگر رودخانه سند فلات مرتفعی به شکل مثلث وجود دارد که از اطراف توسط کوهها و ارتفاعات بزرگ محاصره شده است. این کوه‌ها عبارت است از سلسله جبال البرز که از آرارات در شمال‌غربی فلات جدا و پس از طی امتداد جنوب دریای خزر به کوه بابا یکی از متفرعات هندوکش منتهی می‌شود و دنباله آن به کوه هیمالیا می‌پیوندد و در مغرب کوه‌های کردستان یا زاگرس که به خط مورب متوجه مشرق فلات می‌گردد و رشته‌های مختلف آن با سواحل خلیج فارس و دریای عمان موازی است، در طرف مشرق این فلات سه رشته‌کوه از شمال به طرف جنوب به موازات جبال سلیمان قرار دارد. وسعت فلات ایران سه میلیون و هفتصد هزار کیلومتر مربع است. بخش بیشتر آن که یک میلیون و ششصد و چهل و هشت هزار کیلومتر مربع وسعت دارد ایران کنونی را تشکیل می‌دهد. فلات ایران بسیار مرتفع و ارتفاع آن در نقاط مختلف متفاوت است. صحرا و کویر لوت در مرکز این فلات قرار دارند. کوه‌های جنوبی و شرقی آهکی و کوه‌های زاگرس از سنگ خارا تشکیل شده و در بیشتر کوه‌های فلات ایران قله‌های مرتفعی وجود دارد که معروف‌ترین آن‌ها عبارت است از قله دماوند در البرز، قله الوند در مغرب ایران و سبلان در آذربایجان. آب و هوای فلات ایران خشک و زمستان آن سرد و خشک و تابستان آن بسیار گرم و سوزان است. در زمستان در نواحی مسطح فلات گاه‌گاه درجه حرارت تا چند درجه زیر صفر را نشان می‌دهد. اما این حالت در نواحی کوهستانی همیشه دیده می‌شود. بادهای منظمی از خارج فلات به سوی این سرزمین جریان دارد. یکی باد شمال‌غربی و دیگر باد جنوب‌شرقی، باد شمال‌غربی که از آمریکای شمالی برمی‌خیزد، پس از عبور از مدیترانه و سوریه وارد فلات ایران می‌شود و راه هندوستان را در پیش می‌گیرد. باد جنوب‌شرقی از اقیانوس هند می‌وزد و به خط مورب برجهت خلاف باد شمال‌غربی فلات را طی می‌کند. باد فوق در بهار و تابستان و باد شمال‌غربی در پاییز و زمستان شدت بیش‌تر دارد و در هر دو صورت باعث تولید جریان‌های سریع و تند می‌گردد، در برخی از نواحی فلات بادهای مخصوص وجود دارد که از بین آن‌ها از همه معروف‌تر باد ۱۲۰ روزه سیستان است، سرعت حرکت این باد در ساعت به شصت کیلومتر می‌رسد. مرکز و بخشی از مشرق فلات ایران پوشیده از صحرایی خشک و بی آب و علف است که از لحاظ شدت درجه حرارت صحرای آفریقا را به خاطر می‌آورد و به اسامی مختلف کویر و لوت نامیده می‌شود. تنها رودخانه قابل کشتیرانی بین سند و فرات رودخانه کارون است که تنها ۱۸۰ کیلومتر آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. این رودخانه از زردکوه بختیاری جاری می‌شود و از همان رشته جبال رودخانه دیگری به نام زاینده‌رود نیز سرچشمه می‌گیرد که باعث آبادانی اصفهان می‌شود. جهت حرکت این رود بر خلاف رود کارون که به جنوب می‌رود و به شط‌العرب (اروندرود) می‌ریزد شمال اصفهان است و به مرداب گاوخونی می‌ریزد. رودخانه ارس یکی دیگر از رودخانه‌های فلات ایران است که در شمال‌غربی این سرزمین خط سرحدی را بین ایران و روسیه تشکیل می‌دهد. طولانی‌ترین رودخانه‌های داخلی ایران قزل‌اوزن نام دارد که در قدیم آماردیس (Amardis) خوانده می‌شد.^[۱] این رودخانه پس از آن‌که در نزدیکی پل منجیل هشترود وارد آن می‌شود نام سفیدرود به خود می‌گیرد و در مشرق رشت وارد دریای مازندران می‌شود. سرچشمه آن هزارچشمه است. رودخانه دیگر تجن نام دارد که به علت عبور از هرات هریرود نیز نامیده می‌شود و کَشَف‌رود یکی از متفرعات آن است. روز مزبود در شمال مشهد به هریرود می‌ریزد، هیرمند یا هیلمند رودخانه دیگری در مشرق ایران است که در قدیم آن‌را اتیماندر (Etymander) می‌گفتند.^[۲] این رودخانه از کوه بابا در افغانستان سرچشمه می‌گیرد و وارد دریاچه هامون می‌شود. سرحد شمال‌شرقی فلات ایران در قدیم رودخانه اکسوس (Qxus) بوده که امروز در ترکستان روسیه جاری است. این رودخانه از فلات تبت سرچشمه می‌گیرد و در قدیم به دریای مازندران می‌ریخت. ولی امروز پس از طی قوسی در اطراف بدخشان متوجه شمال‌غربی شده و به دریاچه آرال می‌ریزد.

در ادوار قدیم اطراف سطح فلات ایران دریای عظیمی قرار گرفته بود که امروز بقای آن به صورت دریاچه‌های کوچک و بزرگ با آبِ شور باقی‌مانده است. از این قبیل دریاچه‌ها می‌توان نام سه دریاچه وان (در خاک ترکیه) و گوکچه (Goktché) (در خاک ارمنستان) و ارومیه را در سمت مغرب فلات نام برد. از بین سه دریاچه مزبور دریاچه ارومیه بزرگ‌تر و مهم‌تر است. یکی دیگر از دریاچه‌های این فلات دریاچه مهارلو در جنوب شیراز و دیگر دریاچه نیریز در شمال‌شرقی همان شهر است. دریاچه نیریز به دو بخش تقسیم می‌شود. یکی به نام دریاچه نرگس و دیگر موسوم به دریاچه طشت و بین این دو قسمت جزیره کوچک علی‌یوسف قرار دارد. در سمت مشرق فلات دریاچه بزرگ سیستان یا هامون دیده می‌شود، سطح آن به تناسب زیادی و کمی آب آن متفاوت است و در زمستان این سطح به حداقل خود می‌رسد. رودخانه هیرمند به آن می‌ریزد و در هنگام پُر آبی اضافه آب این دریاچه توسط رودخانه شلاق وارد گودزره می‌گردد. در کرمان دریاچه‌ای وجود دارد به نام جزموریان که رودخانه بمپور به آن می‌ریزد. دریاچه مهم دیگر این فلات عبارت است از دریاچه قم یا حوض سلطان و باتلاق گاوخونی. حد شمالی ایران چنان‌که ذکر شد دریای مازندران است. وسعت این دریاچه در ادوار مختلف تاریخی پیوسته متفاوت بوده و رو به کاستی گذاشته است. حوزه شمالی آن بر اثر رسوبی که رودخانه ولگا در آن تولید می‌کند عمق کمتری دارد. اما در عوض حوزه جنوبی این دریاچه عمیق است.^[۳]

زمین‌شناسی

دریای خزر خلیج فارس میان‌رودان آمودریا هری‌رود سند هندوکش کوه بابا دریاچه ارومیه البرز کپه‌داغ زاگرس زاگرس زاینده‌رود زردکوه کوه هزار دشت کویر کویر لوت هیرمند دریاچه هامون کوه خواجه سیستان بلوچستان

فلات ایران، سرزمین مرتفعی است در نیمکرهٔ شمالی. این فلات بخشی از صفحهٔ اوراسیا به حساب می‌آید. اوراسیا بخشی از پوستهٔ زمین است که شامل قاره‌های آسیا و اروپا می‌شود.

فهرست شهرهای ایران

فهرستی از نام شهرهای کشور ایران:

آ

ا

ب

پ

ت

ج

چ

ح

خ

د

ر

ز

س

شهرهای ایران

صفحه‌ها

این ۱۷۹ صفحه در این رده قرار دارند؛ این رده در کل حاوی ۱۷۹ صفحه است.

فهرست پایتخت‌های ایران

فهرست پایتخت‌های ایران در طول تاریخ:

• ایلامیان: آوان و ایذه و شوش.
• مادها: هگمتانه.
• هخامنشیان: هگمتانه، شوش، تخت جمشید و پاسارگاد.
• سلوکیان: سلوکیه و انطاکیه.
• اشکانیان: صددروازه و ایذه و تیسفون.
• ساسانیان: بیشاپور، تیسفون، شوشتر، کرمانشاه، کازرون
• طاهریان: مرو و نیشابور.
• صفاریان: زرنج.
• علویان: آمل.
• سامانیان: بخارا.
• زیاریان: گرگان.
• بوییان: شیراز.
• غزنویان: غزنین و لاهور.
• سلجوقیان: نیشابور، مرو، اصفهان، کرمان و همدان.
• اتابکان آذربایجان: تبریز.
• اتابکان فارس: شیراز.
• اتابکان لر: ایذه و خرم‌آباد.
• قراختاییان: کرمان.
• خوارزمشاهیان: گرگانج.
• ایلخانان: مراغه، سلطانیه و تبریز.
• کرتیان: هرات.
• مظفریان: یزد، کرمان.
• سربداران: سبزوار.
• چوپانیان: تبریز.
• جلایریان: تبریز و بغداد.
• تیموریان: سمرقند و هرات.
• اسماعیلیه: قزوین و الموت
• قراقویونلوها: تبریز.
• آق‌قویونلوها: تبریز.
• صفویان: تبریز، قزوین و اصفهان.
• افشاریان: مشهد.
• زندیان: شیراز، کرمان.
• قاجاریان: ساری، تهران.
• پهلوی‌ها: تهران.
• جمهوری اسلامی: تهران.

زبان‌های هندوایرانی

خانوادهٔ زبان‌های هندوایرانی نام یکی از زیرشاخه‌های خانوادهٔ زبان‌های هندواروپایی است. زبان‌های هندوایرانی گسترهٔ جغرافیایی بزرگی شامل فلات ایران، قسمتهایی از آسیای میانه، شمال شبه‌قاره هند و بخش‌هایی از قفقاز را در بر می‌گیرد.^[۱][۲]

نظرات در مورد زیرشاخه‌های زبان‌های هندوایرانی

اختلافاتی پیرامون زیرشاخه‌های زبان‌های هندوایرانی وجود دارد که بیشتر این مناقشات در مورد زبان نورستانی و خانوادهٔ زبان‌های داردی است.^[۳]

نظریه نخست درباب زیرشاخه‌های خانوادهٔ زبانی هندوایرانی

در این نظر خانوادهٔ زبان‌های داردی را زیرشاخه‌ای از زبان‌های هندوآریایی و زبان نورستانی را جزئی از خانوادهٔ زبان‌های داردی فرض کرده‌اند.^[۴][۵]

1. زبان‌های هندوآریایی
2. زبان‌های ایرانی

نظریه دوم درباب زیرشاخه‌های خانوادهٔ زبانی هندوایرانی

بر اساس این نظریه، خانوادهٔ زبانی هندوایرانی، مشتمل بر سه شاخه اصلی می‌شود.^[۶] این سه شاخه عبارت‌انداز:

1. زبان‌های هندوآریایی
2. زبان‌های ایرانی
3. زبان‌های داردی

نظریه سوم درباب زیرشاخه‌های خانوادهٔ زبان هندوایرانی

در این بخش‌بندی که در سال ۱۹۷۳ تا ۱۹۷۵ توسط زبانشناس نروژی ارائه شد، زبان‌های نورستانی را فرزندی مستقل در خانوادهٔ زبان‌های هندوایرانی فرض کرده و زبان‌های داردی را جزئی از زبان‌های هندوآریایی در نظر گرفته‌است.^[۷][۸][۹] بر اساس این نظریه شاخه‌های اصلی خانوادهٔ زبانی هندوایرانی عبارت‌انداز:

1. زبان‌های هندوآریایی
2. زبان‌های ایرانی
3. زبان‌های نورستانی

نظریه چهارم درباب زیرشاخه‌های خانوادهٔ زبان هندوایرانی

در این تقسیم‌بندی، خانواده زبانی هندوایرانی دارای چهار فرزند مستقل یعنی زبان‌های ایرانی، زبان‌های هندوآریایی، زبان‌های داردی و زبان‌های نورستانی است.^[۱۰]

1. هندوآریایی
2. زبان‌های ایرانی
3. زبان‌های نورستانی
4. زبان‌های داردی

زبان ایرانی باستان

زبانهای ایرانی باستان اصطلاحاً به زبانهایی گفته می‌شود که از هنگام جدایی اقوام ایرانی از هم نژادان آریایی شان در اواخر هزاره ۲ پ. م تا اندکی پس از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی در ۳۳ پ. م در میان اقوام ایرانی در پهنه وسیعی از مرزهای شمالی چین در شرق (در میان قبایل سکایی) تا سواحل شمالی دریای سیاه و دریای آزف در غرب (در میان قبایل اسکیتی) و از شمال غرب قلات ایران (در میان قبایل مادی) تا سواحل خلیج فارس (در میان قبایل پارسی) رواج داشت. از میان زبانهای ایرانی باستان فقط آثار مکتوب دو زبان فارسی باستان و اوستایی (با دو گرایش گاهانی و متاخر) وجود دارد. برخی دیگر از زبانهای این دوره که آثار غیر مستقیمی از آنها بر جای مانده، یا بر اساس موازین زبان شناختی تاریخی می‌توان به جودشان اطمینان داشت، آراخوسیایی (رُخَجی) باستان، بلخی باستان، پارتی باستان، خوارزمی باستان، سغدی باستان، شیرازی باستان، کرمانی باستان و مادی است.^[۱۱]

تز سوی دیگر، پیش از سکاها قوم دیگری به نام کیمبری‌ها در حدود ۱۰۰۰ پ. م در قفقاز و دشت‌های شمالی آن زندگی می‌کردند. آنان در سده ۸ پ. م به مناطق غربی تر مهاجرت کردند و حتی به جنوب مجارستان کنونی رسیدند. خاستگاه نخستین کمیری‌ها احتمالاً بخشی از دشت‌های قزاقستان امورزی بوده است و بدون شک طبقات حاکم آنان به زبان ایرانی سخن می‌گفتند.^[۱۱]

زبان ایرانی میانه

زبانهای ایرانی میانه از هنگام فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی تا چند سده پس از انقراض ساسانیان رواج داشت. این زبانها را که آثار مکتوبی از آنها بر جای مانده است، به دو شاخه غربی و شرقی تقسیم می‌کنند.^[۱۱]

زبانهای ایرانی میانه غربی پارتی (پهلوانی یا پهلوی اشکانی) و فارسی میانه (پهلوی یا پهلوی ساسانی) هست.^[۱۱]

زبانهای ایرانی میانه شرقی که حتی تا سده ۷ ق/ ۱۳ م در شرق ایران تا ترکستان چین و به سبب مهاجرت‌های برخی از قبایل ایرانی در شمال غرب ایران تا دریای سیاه رواج داشت، بلخی، خوارزمی، سغدی و سکایی، بخارایی، سَرمَتی (و برخی از زبانهایی که در سده ۳ پ. م در بخشهایی از افغانستان و پاکستان رایج بود) را می‌توان نام برد.^[۱۱]

زبان ایرانی نو

زبانهای ایرانی نو زبانهایی هستند که پس از فتح ایران به دست مسلمانان به تدریج در مناطق مختلف پدیدار شدند و با آنکه برخی از آنه هم زمان با برخی از زبانهای ایرانی میانه رایج بودند، از لحاظ ساختاری تحولهایی در آنها مشاهده می‌شود که آنها را از زبانهای ایرانی میانه متمایز می‌سازند. مورخان و جغرافی نویسان دوره اسلامی، همچون اصطخری در المسالک و الممالک، مقدسی در احسن التقاسیم و حمدالله مستوفی در نزهة القلوب، نام و گاه نمونه‌هایی از واژه‌ها یا جمله‌های برخی از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو را - که پیش از سده ۱۰ ق/۱۶ م در مناطق مختلف ایران رواج داشت- آورده‌اند.^[۱۱]

اکنون مرکز زبانهای ایرانی نو، ایران، افغانستان و تاجیکستان است. اما برخی از آنها در جمهوری‌های آسیای مرکزی، ترکستان چین، ترکیه، کشورهای حاشیه خلیج فارس، سوریه، شبه قاره هند، عراق، فلات پامیر و قفقاز نیز رواج دارد. از میان زبانهای ایرانی نو فقط فارسی (با ۳ گونه اصلی ایرانی، افغانی، تاجیکی) و یغنایی به ترتیب بازمانده‌های مستقیم فارسی میانه و سغدی هستند. اصل و نسب دیگر زبانهای ایرانی نو دانسته نیست.^[۱۱]

مهمترین و متداولترین زبان ایرانی نو فارسی دری است. دیگر زبانها و گویشهای ایرانی نو را - که شمارشان به صدها می‌رسد- بر پایه قرابتهای ساختاری و جغرافیایی به دو گروه غربی و شرقی تقسیم می‌شود.^[۱۱]

زبان‌ها و گویشهای ایرانی نو به چند شاخه تقسیم می‌شوند:^[۱۱]

1. گویشهای مرکزی ایران
2. گویشهای حاشیه دریای خزر
3. گویشهای شمال غرب ایران
4. گویشهای جنوب غرب ایران
5. گویشهای جنوب شرق ایران
6. گویشهای کردی
7. گویشهای زازا و گورانی، که گاه به غلط کردی خوانده می‌شوند
8. گویشهای بلوچی

زبانها و گویشهای ایرانی نو شرقی نیز اینها هستند:^[۱۱]

1. اوستی
2. پشتو
3. اُرموری و پَراچی
4. مونجانی و یِدغه
5. یَغنابی
6. زبانهای پامیری:
   1. اِشکاشمی، زیباکی، سَنگلیچی
   2. وَخی
   3. وَنجی
   4. یَزغُلامی
   5. بَرتَنگی، رُشروی، روشانی، شُغنی و سَریکُلی